-
Notifications
You must be signed in to change notification settings - Fork 0
/
Copy pathfennougrica8738.txt
311 lines (156 loc) · 56.7 KB
/
fennougrica8738.txt
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
ВИНА ЮӦМ ЙЫЛЫСЬ
1. Мый сійӧ — спирта юанторъясыс?
Быд юантор, кодын эм виннӧй спирт — алкоголь, шусьӧ винаа юанторйӧн. Кымын уна спиртыс, сымын винаыд ён, чорыд да сымын ёна коддзӧдӧ морттӧ. Эмӧсь юанторъясыд небыдӧсь и чорыдӧсь. Небыдик юанторйыд — сур, брага (крестьянскӧй сур), гӧрд вина, кумыс (кӧбыла йӧлысь вӧчӧны). Крепыд юанторъясыд — роч вина, коньяк, быд пӧлӧс наливкаяс, ликёр да с. в. Спиртысь кындзи винаа юанторъясын кыдзсюрӧ вӧчӧм вӧсна овлӧ нӧшта мӧд пӧлӧс сорӧс, шусьӧ «сивушнӧй выйӧн». Сивушнӧй вый — яд. Самӧкурын сійӧ ядыс, мукӧд винаясын серти, ёна уна.
Винатӧ вӧчӧны унаторъясысь. Вӧчӧны картупельысь, няньысь: сюысь, идйысь, зӧрйысь да с. в. Вӧчӧны виноградысь да мукӧд быдмысь вотӧсъясысь. Вина юӧмтӧ тӧдӧны зэв нин важысянь. Важ йӧз: еврейяс, египтяна, грекъяс, римляна овлісны шоныдінъясын. Шоныдінад быдмӧны: виноградъяс, грушаяс, уна сикас яблӧкъяс да мукӧдтор. Найӧ сэк нин вӧлі тӧдӧны: сулӧдӧм яблӧк ва кӧ юан, коддзан; тӧдӧны вӧлі и «вина» кывсӧ. Кужӧны вӧлі юсьыны сійӧн садьтӧм кодӧдз (библияӧ на гижӧма Ной йылысь). Войвывса йӧзыд, на пиын тшӧтш и миян ёна важ пӧльясыд, винасӧ вӧлі вӧчӧны маысь, брага вӧлі вӧчӧны няньысь.
Чорыд винаяс вӧчны дыр эз кужлыны. Сӧмын 500 во сайын рытыввыв государствоясын велалісны вӧчны винатӧ шоммӧдӧм няньысь. Сэтысянь сэсся заводитісны вӧчны роч вина (русскӧй горькӧй).
Сёрӧнджык нин Россияын роч вина вӧчны велалісны шоммӧдӧм няньысь вийӧдӧмӧн.
Со нин корсянь миян заводитчӧма вина юӧмыд, а ӧнія кадӧ ёна нин зэв паськалӧма.
2. Мыйла юсьӧны винаӧн
Медся ёна паськалӧ вина юӧмыд йӧз костын олӧм сям вӧсна да гӧля-озыра олӧм вӧсна.
Олӧм сям вӧсна вина юӧм пансьӧ быд помкаӧ: уджавны кӧ медасьӧны, дерт нин винатӧ юыштасны. Кер пӧрӧдны (сортӧвӧй уджавны) медасян, задаткитӧ босьтан да, дерт нин «киськыштан». Ытшкынытӧ кӧ ветлан кодлыкӧ, бара юыштан, помечтӧ кӧ вӧчан, бара на «пожйыштан».
Кӧть кутшӧм удж заводитігӧн «юышттӧг оз позь», а помалігад нин — «быть». Гӧститчигад — нинӧм и сёрнитны — вина-суртӧгыд кутшӧм гӧститӧм, либӧ нимлунъястӧ «ыдждӧдлам». Сідз жӧ кагатӧ пыртігӧн, муніг-гӧтрасигӧн, пиръяс вылын, с. в.
Мирскӧй уджъяс кӧ пансьӧ, нинӧм и шуны — «вина ютӧг тӧлк оз босьт, юыштан кӧ шыльыдджыка артмас». Питӧ кӧ салдатӧ мӧдӧдан, шогысла дерт жӧ юыштан. Локтас дзоньвидзаӧн салдатсьыд бӧр, — нимкодьыдла дерт нин став рӧдвужнад гажӧдчан вежон кымын. Морттӧ и кулӧм бӧрын на вина дорӧ «казьтыштан».
Тадзи пыр мортыд рӧдитчӧмсяньыс да кувтӧдзыс гажӧдчӧ и шогсьӧ, уджалӧ и шойччӧ пыр вина дорын.
Гортса олӧм сямыс, гӧльлуныс да пемыдлуныс крестьянинӧс да уджалысь йӧзӧс вӧтлӧ, йӧткӧ кабакӧ, пивнӧйӧ, либӧ самӧкур пуысь ордӧ. Енлы эскӧмыд, аслас важся сямнас, тшӧктӧ вӧлі вина да сур юны: кага пыртігӧн, престольнӧй праздникъясӧ, нимлунъясӧ, кулӧмӧс казьтыштігӧн да с. в.
Тайӧяс кындзи вина юӧмлы паськавнысӧ тшӧтш отсалӧны: омӧль оланін, омӧль сёйӧм-юӧм, сьӧкыда уджалӧм, челядьӧс кыдзсюрӧ быдтӧм, — челядь томысянь гырысьяслысь велалӧны юны.
Сідз жӧ государство олӧм ног вӧсна (миян Сӧвет Союзын кындзи быдлаын на государство власьтыс капиталистъяс киын), нывбабаяслы удж сюртӧм вӧсна лоӧ петны винаӧн вузасьны, либӧ вузасьысьяслы отсасьны.
Удж сюртӧмыс жӧ нывбабаястӧ вӧтлӧ проституция туй вылӧ (вузавны ассьыныс вир-яйсӧ, кыдзсюрӧ да кодкӧдсюрӧ овны), сы вӧсна на пиын ёна паськалӧны «венерическӧй висьӧмъяс». Уджтӧм вӧсна да висьӧмъяс вӧснаыд найӧ ёна юсьӧны.
Видзӧдлам кӧ бӧрвылӧ, аддзам, — вина юӧмыд Россияад пыдӧдз пырӧма йӧзкост олӧм сямӧ да чорыда сэтчӧ кутчысьӧма.
Быд мирскӧй уджъясын быттьӧкӧ шуӧма: колӧ вина юны.
Йӧзыд чужӧмсяньыс винатӧ пуктӧны медбурторйӧ, лыддьӧны сійӧс медыджыдӧн ас выланыс. Видзӧдлан да — йӧзыдлӧн нэм чӧжныс: и прӧст пӧраӧ, шогысла, и праздникъясӧ, нимкодьысла, весиг кор сійӧс и гуавныс нин колльӧдӧны, — пыр киссьӧ вина и вина.
3. Вина юӧмыд гӧльмӧдӧ йӧзӧс
Важ сардырся правительство уна сё воясӧн паськӧдіс вина пуӧм. Вина пуӧмнас сійӧ нажӧвитчис, чукӧртіс-пӧрйӧдліс сьӧкыд уджӧн нажӧвитӧм грӧшъяссӧ уджалысь йӧзлысь да крестьяналысь князьясӧс, губернаторъясӧс, исправникъясӧс, приставъясӧс, урадникъясӧс, земскӧйясӧс да попъясӧс видзны.
Быд вӧлӧсьтын вӧлі восьталӧма кабак, а больничаяс да школаяс зэв шоча вӧлі аддзан. Сэки озыр йӧз власьтыд ньӧти эз тӧждысьлы уджалысь йӧзлысь олӧм бурмӧдӧм вӧсна. Кабакъясыд налы вӧлі отсалӧны ёнджыка гӧльмӧдны крестьяналысь овмӧссӧ да пемыдӧн видзны йӧзыслысь юр вежӧрсӧ. А сэк дырся власьтлы сійӧ и вӧлі колӧ, — уджалысь йӧз гӧльлун да пемыдлун отсӧгӧн и властвуйтісны.
Со тан некымын лыдпас петкӧдлӧ, унаӧ нянь да мукӧд сикас сёянтор видзлӧмаӧсь вина пуӧм вылӧ.
1912ʼ воӧ спирт вӧчӧм вылӧ Россияын видзӧма: картупель — 182 450 000 пуд, кукуруза — 7 365 000 пуд, рудзӧг сю — 12 602 000 пуд, шобді сю — 1 504 000 пуд, патока — 14 930 700 пуд.
Сур пуӧм вылӧ видзӧма: ид сю — 14 225 952 пуд, таг — 167 754 пуд.
Гӧрд вина вӧчӧм вылӧ видзӧма 25 000 000 пуд виноград.
Вина пуан заводъяс вӧліны — 3000. Казеннӧй вина вузалан складъяс — 700, да лавкаясыс — 29 000. Сур пуан заводъясыс вӧлі 1000 мында.
Уджалысьясыс вина да сур пуан заводъясын вӧлі 100 000 саяс. Виннӧй лавкаясын да складъясын уджалысьяс да служащӧйяс — 50 000 морт. Тайӧ уна сюрс йӧзыс, тайӧ став дона машинаа заводъясыс лӧсьӧдӧма вӧлі, медым эськӧ бур няньяссьыс да мукӧд бурторъяссьыс вӧчны зэв омӧль да нӧшта на ядовитӧй юанторъяс — винаяс.
Видзӧдлам сэсся, уна-ӧ видзӧма йӧзыслысь сьӧмсӧ вина юӧм вылас?
1911ʼ вося лыдпасъяс петкӧдлӧны: Россияын сійӧ вонас вӧлі юӧмаӧсь сьӧм вина вылӧ 800 миллион шайт, сур вылӧ 118 миллион шайт, винограда винаӧн 108 миллион шайт. Ставыс лоӧ миллиард шайт саяс. Абу этша. Миллиард шайттӧ кӧ босьтны зарни сьӧмӧн, лоӧ 16 вагон тыр, со кутшӧм «этшаник» йӧзыд видзисны сьӧмтӧ вина вылӧ.
Тайӧ сьӧмыс ставыс вӧлі мунӧ Сар правительстволы. Ӧні став му-видз вотсӧ крестьяналысь Сӧвет власьт босьтӧ сӧмын 235 миллион шайт, 4-ӧд пайыс сӧмын важдырся вина вылӧ юӧм сьӧм сертиыд.
1925ʼ–1926ʼ воясӧ миян Коми обласьтӧ вайӧны роч вина 600 000 шайт дон. Самӧкур пуӧм вылӧ мыйта видзӧны нянь (лыдпасыс абу), сӧмын повтӧг позьӧ шуны — быд во миян Коми обласьтын мунӧ вина вылӧ 1 000 000 шайт гӧгӧр.
Война воясӧ да революция воясӧ, — сьӧкыд, гӧль пӧраӧ Россияын дугдылісны роч винаястӧ вузавлӧмысь, вина юӧмыс чинлі. Сӧмын вина юӧмыд пырӧма нин миян олӧм сямӧ важысянь да, йӧзыс ютӧгыс оз вермыны овны. Роч винаяс эз ло да, сиктъясын пондісны пуны самӧкур, каръясын кутісны юны: денатурат, канжа, лак, древеснӧй спирт.
Война помасьӧм бӧрын Сӧвет Союзлӧн овмӧсыс кыптыштіс да самӧкур пуӧмыд ёна зэв паськаліс. Крестьяналӧн 5-ӧд пай няньыс вӧлі мунӧ самӧкур пуӧм вылӧ. Ӧтик Омскӧй губерняын 1922ʼ воӧ самӧкур пуӧмӧ видзӧмаӧсь 5 миллион кымын пуд пызь.
Сӧвет Союз пасьта 1923ʼ воын мырддялӧмаӧсь обыскъяс дырйи 54 000 самӧкур пуан завод (чугун да вор да), 1924ʼ воын — 74 000 самӧкур пуан завод. Сійӧ жӧ воас самӧкур пуӧмысь судӧ вӧлі сетӧма 275 000 мортӧс.
Вина пуан заводын ӧти сулея винатӧ вӧчӧны 4 тув рудзӧг пызьысь, а сымда жӧ градуса самӧкур кӧ вӧчны, сьӧкыда нин лоӧ вийӧдны 10 тув рудзӧг пызьысь. Сэсся содтӧд, самӧкурад эм мӧд пӧлӧс яда сорӧс, шусьӧ «сивушнӧй вый».
Роч вина юӧмыд — омӧльтор, а самӧкурыд ещӧ лёк. Самӧкурӧн ёнджыкасӧ сиктъясын миян вузасьӧны озыра олысь крестьяна — кулакъяс; пӧрйӧдлӧны, юсьӧдӧны гӧль йӧзсӧ, — юкталӧмнас бырӧдӧны гӧль йӧзлысь овмӧссӧ да босьтӧны найӧс ас кипод улас. Тайӧ ставтор вӧснаыс, медым бырӧдны самӧкур пуӧмсӧ, Сӧветскӧй правительстволы невӧля лои заводитны недыр кежлӧ вузасьны роч винаӧн.
Роч вина самӧкур дорысь лёксӧ вайӧ этшаджык. Сӧвет власьтлы быть лои босьтны кык лёкысь ӧтисӧ, кодыс вайӧ этшаджык омӧльторсӧ.
Шуны — правительство пӧ тай важ моз кутіс на вузасьны винанад, сідзкӧ позьӧ на юны важ моз, — дерт оз позь. Быд сикас вина вайӧ мортлы лёктор. Сы вӧсна и, кыдз верман, дугдывтӧг колӧ водзсасьны вина юӧмкӧд.
Ӧні миян быдӧнлы аслыс колӧ шуны да тӧд вылас кутны: «Эн ю ачыд, да и мӧдӧс эн юктӧд».
Учительяслы, докторъяслы, пельшӧръяслы, комсомоллы, нывбабаяслы, быдӧнлы, коді йӧз костын уджалӧ, колӧ йӧзӧс тӧдмӧдны вина юӧмысь лёкторъясӧн — кыдзи винаыд мортыдлысь вир-яйсӧ (организмсӧ) омӧльтчӧдӧ да быдсяма лёксӧ вӧчӧ. Тайӧ — медводдза да медся ыджыд бур воськов паськыда вужъясьӧм вина юӧмкӧд водзсасьӧмын.
Коді оз тӧд, кутшӧм омӧльтор вайӧ вина юӧмыд? Юӧм вӧсна йӧзыд омӧльджыка вермӧны уджавны да фабрик-заводъясын чинӧ тӧвар лэдзӧмыс. Крестьяналӧн жебмӧ овмӧсныс. Уна сьӧм мунӧ юысь войтырӧс лечитӧм вылӧ. Уна уджалан кад дзик прӧста, уджавтӧг кольӧ. Код юрнас йӧз видчысьтӧг вӧдитчӧны биясӧн да мукӧдторйӧн да, вӧчлӧны уна пакӧсьт, частӧ овлӧны код йӧз понда пӧжаръяс, с. в.
Вина юӧмыд дзикӧдз гӧльмӧдӧ крестьяналысь овмӧссӧ. Овмӧсын чинӧ мукӧд сикас кӧлуй ньӧбан выныс: му-видз уджалан машинаяс, ситеч, кӧрт, с. в. Унаысь вина юӧм вӧсна торксьывлӧ семья кост олӧмъяс.
Медся ыджыд лёкыс вина юӧм помсьыд — вир-яйтӧ (организмтӧ) алкоголь да сивушнӧй вый ядъяснас тшыкӧдӧмыс.
4. Вина юӧм помын уна лёктор вӧчӧмъяс
Вина юӧм паськӧдӧ лёктор вӧчӧмъяс. Тюрмаясӧ медся уна сюрӧны юысь войтыр. Важысянь нин йӧз костын эм пӧслӧвича — «Вино вину творит» (вина мыж вӧчӧ). Код юра мортыд нинӧм оз артав, сэки сійӧ вӧчӧ медся омӧльторъяссӧ: виӧ мортӧс, вӧчӧ ранаяс, уна мукӧдтор. Мӧд пӧслӧвича эм — «Код юра мортыдлы пӧ и саридзыд пидзӧсӧдзыс». Збыль ӧд сідзи и эм. Код юра морттӧ нинӧм оз кут, сылы некутшӧм закон абу, нинӧм оз артав, мый думыштӧ, сідзи и керӧ, вӧчӧ медся омӧльторсӧ ас гӧгӧрса йӧзыслы.
Вина юӧм помын быдсяма кулиганствоыс.
Тӧдтӧм (бокысь) морт кӧ воас сиктӧ праздник кежлӧ, либӧ туйӧ мунігӧн праздничайтан сиктӧ веськалӧ, сылы зэв гажтӧм, полӧ, а быть ӧд пов: код юра йӧзыд ветлӧны ывлатіыд да горзӧны, лёк ногӧн сьылӧны, быд пельӧсын ёрччӧны-матькӧны, лёк ногӧн косясьӧны — пуртъясӧн, изъясӧн да зоръясӧн. Тайӧ ставторйыс на ӧні эм миян сиктъясын.
Сиктса докторъяс да пельшӧръяс норасьӧны, некутшӧм ыджыд праздник пӧ оз кольлы морт витӧг, либӧ юръяс поткӧдтӧг да с. в. Быд праздникӧ пӧ вайӧны больничаясӧ да пельшӧръяс дінӧ: юр поткӧдӧмӧн, рушку кырӧдӧмӧн, ёна сутшкалӧмӧн, пыкӧсъясӧн. Мукӧдыс ставыс вирӧн локтӧны, мукӧддырйи и кувтӧдзыс нӧйтӧмаӧсь. Тайӧ ставыс вина юӧмысь да кулиганитӧмысь.
Со лыдпасъяс — петкӧдлӧны, кымын морт сюрӧ тюрмаӧ код юрӧн лёкторъяс вӧчӧмысь:
Германияын 7392 судитӧм мортысь 3324 мортыс сюрӧмаӧсь код юрӧн лёкторъяссӧ вӧчӧмысь. Быд 100 судитӧм мортысь лёкторъяс вӧчӧмысь, нывбабаясӧс мырдӧналӧмысь да мукӧд сэтшӧм нога вӧчӧмъясысь — 77 мортыс вӧчӧмаӧсь код юрӧн. Быд 100 судитӧм морт пиысь судитӧмаӧсь код юрӧн косясьӧмысь да пуртӧн сутшкалӧмысь — 63 мортӧс. Быд 100 судитӧм морт пиысь, код юрӧн гусясьӧмысь — 32. Быд 100 судитӧм морт пиысь код юрӧн быдсяма лёктор вӧчӧмъясысь — 42 морт.
Нӧшта лыдпасъяс миян Коми обласьтысь. 1926ʼ во апрель тӧлыссянь — 1927ʼ во январ тӧлысьӧдз (9 тӧлысьӧн) код юрӧн лёкторъяс вӧчӧмысь да кулиганитӧмысь судын вӧлӧма со кымын делӧ: морт виӧмыс — 23; войтырӧс ёна нӧйтӧмысь 25; мукӧд пӧлӧс нӧйтӧмъясысь — 46; нывбабаясӧс мырдӧналӧмысь — 4; мукӧд мырдӧналӧмъясысь — 1; быд пӧлӧс лёктор вӧчӧмысь, олӧм ног дзугӧмъясысь — 35; керка да мукӧдтор ӧзталӧмысь — 3; ставыс вина вӧсна судын вӧлӧма 140 делӧ.
Став делӧас висьталӧм лёкторъяссьыс судын вӧлӧма сійӧ каднас: морт вийӧмысь — 33 морт; мукӧд пӧлӧс нӧйтӧмъясысь — 94 морт; нывбабаясӧс мырдӧналӧмысь — 8 морт; мукӧд пӧлӧс мырдӧналӧмъясысь — 1 морт; лёктор вӧчӧмъясысь да олӧм ног дзугӧмысь — 57 морт; керкаяс да мукӧдтор ӧзталӧмысь (соталӧмысь) — 7 морт; ставыс сюрлӧма судӧ — 242 морт.
5. Кыдзи видзӧдӧны йӧзыс вина юӧм вылӧ
Винатӧ оз быдӧн ӧткодя юны. Винаясыд ӧд абу нянь, ва, либӧ мукӧд сёянтор кодьыдӧсь, сійӧ оз быдӧнлы лӧсявны, нянь-солыд моз, сійӧн и быд мортлы оз ков ӧтмында винаыд.
Вина юӧм — висьӧм мортлӧн. Сійӧ висьӧмнас дерт оз висьны став йӧзыс. Висьысьясыс оз жӧ ӧтсямӧн висьны: ӧти ёнджыка, мӧд омӧля, коймӧд ньӧти оз и с. в. Эмӧсь йӧз, ньӧти оз юны, оз весиг тӧдны вина кӧрсӧ. Дерт сэтшӧм войтырыд зэв шоч, унджык йӧзыс, ёна кӧть омӧля-а, юӧны жӧ.
Шуим нин тай, юысьясыд абу быдӧн ӧткодьӧсь. Ӧти морт юӧ зэв шоча да этшаник, ньӧтчыд оз ю коддзытӧдзыс. Мукӧд юӧны сідз жӧ шочиника, сӧмын кутшӧмкӧ ӧти-мӧд кадъясӧ, праздник дырйи да кор да, а сюрӧ кӧ налы вомас винаыд, сэк сэсся юасны нин пӧттӧдзыс, он вермы найӧс ӧлӧдны, юасны кытчӧдз оз сунгысьны ныр вылас. Коймӧд йӧз асьнысӧ чайтӧны этшаника юысьясӧн, оз шуны асьнысӧ пьянникъясӧн. Нёльӧд войтыр — юӧны ёна, помала — палявлытӧг, татшӧм юысь войтырсӧ шуӧны — алкоголикъясӧн. Сэтшӧм йӧзыс ӧти здук оз вермыны овны винатӧг, найӧс быттьӧ кодкӧ кыскӧ вина дорас. Шудтӧм налы луныс, кор оз сюр юыштны. Корсьӧны быдсяма помка, мед эськӧ сӧмын юыштны, а юасны кӧ — юасны гачсӧ и дӧрӧмсӧ, либӧ кытчӧдз висьӧмъяс юӧмыс вӧснаыс оз водтӧдны вольпасьӧ да бӧрыннас и гуӧдз вӧтлыны. Эмӧсь войтыр, юӧны костъясӧн (шойччӧмӧн): юасны вежон вит-квайт, сы бӧрын тӧлысь мында ньӧти оз юны. Татшӧм юысьяссӧ шуӧны запойнӧй пьянникъясӧн.
Винаяс юӧм помысь йӧзыд не толькӧ оз аддзыны лёксӧ, а нӧшта на шуӧны: винатӧ юӧм бӧрын пӧ шонавлӧ став лысьӧмыд, вӧтлӧ, небзьӧдӧ став мудзтӧ, сетӧ выль вын да бур гаж мортыдлы.
Со мый шуӧны йӧзыд вина юӧм кузяыд: «Вина сетӧ мортлы гаж, быттьӧ тувсов гож», «Вина став душатӧ шонтӧ, быттьӧ шоныд шонді», «Винаыд и пӧрысь йӧзлысь восьтӧ син» и с. в. — со мый шуӧны йӧзыд. «Мудрӧйджык» йӧзыд шуӧны — «Дерт пӧ ёна юны абу бур, а юны кӧ, колӧ тӧлкӧн. Мудз вылӧ, либӧ кутшӧмкӧ семья кост гаж вӧсна, поконикӧс казьтыштӧм кузя юыштны — сэн, дерт, омӧльыс пӧ немтор абу, тайӧ сідзи и колӧ, омӧлика, мичаа юӧмсьыд пӧ позьӧ ошкыштны».
Дерт тадзи ошкигад вина юӧмыд быттьӧкӧ бурӧн кажитчӧ, медлёкторйыд — винаыд, йӧз син водзад лоӧ «медбур другӧн», коді отсалӧ колан кадъясӧ, шуам кӧть, кор мортыд пикӧ воас, кор йӧзӧс отсӧг вылӧ колӧ ыштӧдны. Бӧрыннас, сэсся кӧть мый лоӧ, нинӧм оз думыштлыны.
Збыль-ӧ винаыд бур отсасьысь, ми, наука висьталӧм серти, корсям сылысь прамӧй бансӧ.
Видзӧдлам гӧгӧрбок винатӧ да сылысь уджсӧ: корсям бур и лёк, огӧ-ӧ аддзӧ зэв ошкана отсасьысьлысь пеж, некытчӧ туйтӧм лёк виналысь бансӧ. Огӧ-ӧ аддзӧ, мый винатӧ лёк юныд ӧткодя: унаӧн кӧть, этшаӧн кӧть, мый сійӧ бурсӧ оз вай и оз лечит йӧзӧс, кӧть и йӧзыд, думнаныс, сійӧс юӧны кужӧмӧн, этшаникӧн.
6. Эбӧсаджык-ӧ лоан вина юӧмысь
Вина юысь йӧз шуӧны: винатӧ пӧ юан да вынаджык лоан. Мудзӧмыд пӧ бырлӧ, дай ёнджыка верман уджавны. Татшӧм шуӧмъясыд абу збыль. Ӧти велӧдчӧм морт Дукло шуліс: вина юӧмыд пӧ плетьӧн вӧлӧс кучкалӧм кодь. Кыдзи плеть вӧлӧс ӧддзӧдӧ, винаыд пӧ морттӧ сідз жӧ. Вӧвтӧ кучкан да сылы ӧд эбӧссӧ оз плетьыд сет. Эбӧссӧ вӧлыд босьтӧ ас пытшсьыс, эм на кӧ сійӧ, а абу кӧ, — аслас дзоньвидзалунсьыс. Сідз жӧ мортыдлӧн вина юӧмсьыд эбӧсыд оз сод. Вынсӧ винаыс вӧсна морт босьтӧ ас пытшсьыс, ас вир-яйсьыс. Вир-яйыс сэки ёна сотчӧ, киссьӧ.
Эбӧстӧ мортлы сетӧ йӧв, вый, яй, нянь, сідз водзӧ. Татшӧм сёянъясысь гырк пытшкӧсын артмӧны вир-яйлы коланторъяс: жиръяс, либӧ белокъяс, либӧ углеводъяс. Спиртын вир-яйлы коланторйыс нинӧм абу, сійӧ оз сет некутшӧм вын. Сё юкӧн пытшкын быд фунт яйын вын сетан торйыс лоас — 39 юкӧныс, сакарын — 34 юкӧн, колькйын — 30, еджыд няньын — 27, картупельын — 8, винаын — 0 (нинӧм).
Сетӧ оз вина да мукӧд спирта юанторъяс мортлы вын, позьӧ тӧдны наросьнӧ вӧчӧм машинаӧн (приборӧн), шусьӧ «силомер» — сила мерайтан. Велӧдчӧм йӧз вӧчӧмаӧсь видлӧгъяс да аддзӧмаӧсь: быд лун кӧ юны сур сӧмын стӧканӧн-джынйӧн, сур вермӧ чинтыны мортлысь уджалан вынсӧ, эбӧссӧ 1½ пӧв.
Мӧд видлӧг: ӧти понйӧс 1 вежон вердісны яйӧн да сакарӧн, мед вежон сакар пыддиыс сетӧмаӧсь этшаникӧн спирт (куим паньӧн лун). Понйыд яйнад да сакарнад вердігӧн вӧлі вермӧ котӧртны видзанінас 24 километрӧн. Вӧлі ёнмӧ да сьӧктаммӧ. Мӧд вежоннас, кор пондісны сійӧс юктӧдны спиртӧн, котӧртны вермыны кутіс сӧмын 18 километр, заводитіс омӧльтчыны да чинны сьӧкталуныс.
Англияын ӧти кирпич вӧчан заводын лыддьӧмаӧсь: сур юысь уджалысьяс вонас вӧчӧны 35 131 кирпичӧн этшаджык ньӧти вина ютӧм уджалысьяс серти.
Татшӧм опытъяссӧ позьӧ зэв уна вӧчлыны. Став опыт (видлӧгыс) висьталӧ ӧтитор — винаяс оз ёнмӧдны мортӧс, оз бурмӧдны дзоньвидзалунсӧ, оз отсавны сылы, а жугӧдӧны сылысь дзоньвидзалунсӧ.
7. Шонтӧ оз вина
Шуӧны: винатӧ пӧ юан да, быдӧн гӧгӧр шоналас. Сӧмын сэтшӧм шоналӧмыд кык пома бедь кодь. Ӧти помсӧ аддзӧны, мӧдсӧ оз аддзыны. Дерт кор спиртыс вирад веськалӧм бӧрти вежсьӧ, мыйкӧ мында шоныдыд артмӧ, сӧмын зэв этша. Румка вина шоныдсӧ сетӧ ичӧтик сакартор дорысь этшаджык на.
Спиртыс, юӧм бӧрын, мортлысь паськӧдӧ кучикса посни вирсӧнъяссӧ. Паськалӧм вирсӧнъясӧ локтӧ унджык вирыс. Сы вӧсна морт чайтӧ асьсӧ шоналӧмӧн. Ми зэв тӧдам кӧрт пачлысь шоналӧмсӧ. Сійӧ ӧдйӧ шонавлӧ, сӧмын ӧдйӧ жӧ кӧдзалӧ. Сідзи жӧ спиртыд морткӧд вӧчӧ: ортсыыс шонавлӧ, пытшкӧсыс сы пыдди ёнджыка кӧдзалӧ. Тайӧ позьӧ тӧдны код мортлы градусник пуктылӧмӧн.
Миян Коми обласьтын больничаясын лыддьӧмъяс серти тӧдам, — ки-кок кынтӧм, дзикӧдз кынмӧм да сідз водзӧ, овлывлӧ тӧвъясын медся ёнасӧ код йӧзкӧд. Тайӧ висьталӧмъясысь тыдалӧ — код мортлӧн шоныдыс этшаджык садь юра дырйиыс дорысь.
8. Вина да дзоньвидзалун
Ме шулі нин, мися спиртыд — яд. Ядыд, ми тӧдам, мортӧс виӧ, тшыкӧдӧ сылысь дзоньвидзалунсӧ,
Спиртыд сідзи жӧ мортлысь дай быд ловъя ловлысь тшыкӧдӧ дзоньвидзалунсӧ. Сійӧ зэв бура тӧдчас, кутан кӧ сетавлыны сёян пиын да юан пиын вина, шуам, понпилы. Понпилӧн быдмӧмыс да ёнмӧмыс винаӧн сорлалӧм сёянӧн вердігӧн омӧльджык лоӧ. Ӧшинь выв чветъясӧс кӧ пондан киськавны спирт сора ваӧн, найӧ жебджыка нин кутасны быдмыны. Мортыдлы спиртыд ещӧ нин уна омӧльсӧ вӧчӧ. Код юра мортыд юрсӧ ӧшӧдӧма, дульсӧ лэдзӧма, оз ӧшйы кок вылас, восӧ. Мӧд лунас сылӧн юрыс висьӧ, киас некутшӧм удж оз пыр. Медъёнасӧ спиртыд мортлы, юӧм бӧртиыс, шыбитчӧ юр вемас.
9. Вина да гырк пытшкӧс
Винатӧ юыштасны дай шуӧны: гӧгӧр пӧ визйӧдлыны кутіс. Сійӧ визйӧдлӧмсӧ позьӧ шуны кӧдзыд ва пиӧ дон кӧрт сюйӧм кодьӧн. Гырк пытшкӧс вина вӧсна, юӧм бӧртиыс пырысь-пыр, ёна гырдмӧ. Сы дінӧ (спирт дінас) шыбитчӧ уна вир. Дерт сэсся гырк пытшкӧс уджыд (пищеварение) вежсьӧ. Кодлӧн чорыдаджык вывті сёйсяс, кодлӧн дзик немтор оз сёйсьы. Кӧть код ногыс, мортлы сійӧ абу шань. Быдлаӧ колӧ буретш — гырк пытшкӧслы ещӧ нин. Тшӧкыда, кузя (дыр) винатӧ юӧм бӧрти мортыдлӧн сьӧлӧмыс сотӧ, горзьӧдлӧ, пагӧдӧ, восӧдӧ. Ёна вина юысь йӧзлӧн овлӧны гырк пытшкӧсса висьӧмъяс, кынӧм висьӧмъяс.
Унаӧн шуӧны, винатӧ пӧ румка-мӧд колӧ юыштлывлыны, мед сёйсясджык да мед пӧ гырк пытшкад бурджыка сёяныд разалас. Збыль-ӧ сійӧ? Наука висьталӧ: спирт юӧмыд пӧ и сёйӧм водзвылад бур дорсьыс унджык омӧльсӧ сетӧ.
10. Вина вӧсна вежсьӧны мус да вӧркъяс
Спиртыд гырк пытшкӧссянь йиджӧ вирӧ. Вирсянь сэсся медвойдӧр веськалӧ мускӧ. Мускыд мортлӧн куталӧ морт пытшкӧссьыс (вирсьыс) став ковтӧмторъяссӧ, быдсяма ядсӧ да лёксӧ, сійӧн сійӧ видзӧ вирӧс сӧстӧмӧн, кутшӧм колӧ лоны дзоньвидза вирлы.
Спиртыд веськалӧ мортлы мускас. Мускыд спирт вӧсна медвойдӧр пыктыштӧ, сэсся госсялӧ. Сы бӧрти сійӧ чорзьӧ, тураснас (ыджданас) чиныштӧ, чукыртчыштӧ. Вылысыс лоӧ сарӧга модаа, «шыдӧса кодь». Бура уджалӧмыс муслӧн сы вӧсна торксьӧ. Мортлӧн лоӧ аслыспӧлӧс мус висьӧм. Татшӧм мус висьӧмсяньыс мортлӧн лоӧ водянка. Тшӧкыда татшӧм висьӧмсьыд мортыд кувлывлӧ.
Вӧркъясыс мортлӧн вӧчӧны муслӧн кодь жӧ удж. Вина вӧсна, мус моз жӧ, вежсьӧны, торксьӧны, заводитӧны уджавны омӧля. Омӧля ужалӧмнысла вирын пыр ӧтарӧ чукӧрмӧны вирыслы ковтӧмторъяс дай сы вӧсна мортлӧн дзоньвидзалуныс бара жӧ торксьӧ.
11. Тшӧтш вежсьӧны сьӧлӧм да вирсӧнъяс
Ёна вина юысьяслӧн сьӧлӧмыс торксьӧ да вежсьӧ: ыдждӧ тураснас, госсялӧ. Госсялӧмыс вӧсна висьмӧ. Морт оз вермы уджавны сьӧкыд уджъяс. Сылӧн сьӧлӧмыс чеччӧ, босьтӧ пӧдӧм висьӧм. Бурдӧдны сэтшӧм висьӧмтӧ зэв сьӧкыд. Унджыкысьсӧ висьӧмыс помасьӧ сьӧлӧм параличӧн, сьӧлӧм потӧ, — мортыд друг кулӧ.
Вирсӧнъясыс вина юысь йӧзлӧн лоӧны рӧшкыдӧсь дай рушӧсь. Рӧшкыдысла да рушысла да уна вир чукӧрмӧмла юр вем пытшкӧсса вирсӧнъясыс пӧтлӧны: вирыс петӧ юр вем пытшкӧсас. Сы вӧсна мортӧс шыбитӧ паралич: уськӧдчӧ киясад, либӧ кокъясад — найӧ косьмӧны. Унджыкысь та вӧсна мортыд кувлӧ.
12. Вина да юр вем
Юр вем — индалысь. Юр вемсянь ки-кокъясӧ, пасьтала став тушаӧ, — быдлаӧ мунӧны нервъяс (везъяс). Сійӧ нервъясӧдыс юр вемсянь мунӧны быдлаӧ (морт вир-яйӧ) став тшӧктӧмъясыс, индалӧмъясыс. Нервъясӧд мунӧ юр вемӧ ставтор йывсьыс ортсысянь: ки-коксянь, быдласянь. Кынмӧ кӧ, шуам, кок, — нервъясыс нуӧны юӧр юр вемӧ кӧдзыд йывсьыс, кынмӧм йывсьыс, сідзи водзӧ. Юр вемыд мортлӧн медыджыд колантор.
Спиртыд морт пытшкын медъёна инмӧ юр вемӧ. Юр вемлы вина юӧмыд дзик нӧшкӧн кучкӧм кодь.
Вина юӧм бӧрын мортлӧн паметьыс чинӧ, пельыс (кылӧмыс) сьӧктаммӧ, синъясыс падмӧны, нырлӧн дук тӧдӧмыс, нырисыс чинӧ. Омӧльджык лоӧ яй кучик выв кылӧм. Сы вӧсна код йӧз ёна кынмавлӧны, ёна сотчывлӧны, — овлӧ мукӧддырйи кувтӧдзыс.
Ёна вина юысьяслӧн торксьывлӧ юр вем уджыс. Сэки морт висьмӧ уна пӧлӧс йӧйталан висьӧмъясӧн, медтшӧкыда белӧй горячкаӧн. 1902ʼ воын тӧдмавлӧмаӧсь кутшӧм помкаысь (мый вӧсна) йӧйтавлӧмаӧсь йӧзыс да казялӧмаӧсь: вина юӧм вӧсна — 37% став йӧйталысь письыс, друг кутшӧмкӧ немулича лоӧм вӧсна (ыджыд шог друг лоӧма-ӧ, повзялӧма-ӧ, сідзи водзӧ) — 20%, доймӧмӧн — 7%, уджалӧмысь вывті мудзӧмла — 5%, пӧрысьла нин — 7%.
13. Уна-ӧ кулӧ йӧз вина юӧмысь
Вина юысь йӧзлӧн нэмыс дженьыдджык во 10 кымын. Бара жӧ, вина юысьяс пиысь унаӧн кулӧны томӧн ты висьӧмысь. Юысь йӧз пиысь томӧн кулӧ 1½ пӧв унджык мукӧд пӧлӧс висьӧмъясысь кулысь йӧз сертиыс. Вина юӧмысь йӧз кулӧны 5 мында уна холераӧн висьӧмӧн дорысь.
Наука сідзжӧ тӧдӧ: вина юысьяс пиысь кулысьяс унджык, ютӧм йӧз дорысь.
Лыдпасъяс петкӧдлӧны, уна-ӧ кулӧны йӧз вина юӧм помысь да ютӧм йӧз пиысь.
25 арӧссянь 35 арӧдз быд 1000 мортысь кулӧ ютӧмыс 5 морт, юысь 15
35 ~ 45 ~ ~ ~ ~ ~ 6 ~ ~ 23
45 ~ 55 ~ ~ ~ ~ ~ 11 ~ ~ 35
55 ~ 65 ~ ~ ~ ~ ~ 23 ~ ~ 53
Тӧдмалӧм серти, Россияын куш вина да мукӧд спирта юанторъясысь 18 воӧн вина юӧм вӧснаыс кулӧма 84 277 морт. Профессор Сикорскӧй лыддьӧм серти, код юрӧн зверъяс сёйӧмаӧсь — 1246 мортӧс, кынмӧмаӧсь — 2215, сотчӧмаӧсь — 16 280 морт, виӧмаӧсь — 51 200 мортӧс, гымньӧв (чардби) виӧма видзчысьтӧмланыс — 9909 мортӧс.
Ставыс, доктор Гелениус лыддьӧм серти, вина юӧм вӧсна быд во кулӧ:
Англияын .... 40.000 морт
Францияын .... 40.000 ~
Германияын .... 40.000 ~
Швейцарияын .... 10.000 ~
Скандинавияын .... 10.000 ~
Бельгия да Голландияын .... 2.000 ~
Россияын .... 100.000 ~
Татысь тыдалӧ, миян Россияад вина юӧм вӧсна кулысьясыд медуна, мукӧд государствоясын серти.
14. Вина юӧмысь йӧзыд йывмӧ (жебмӧ)
Вина юысь йӧзыд, пьянникъясыд, ассьыс эськӧ дзоньвидзалунсӧ воштӧны нин да и челядьыслысь дзоньвидзалунсӧ жебмӧдӧны.
Юысь йӧзлӧн дзоньвидза челядьыд овлӧ сӧмын 18 прӧчент. Французскӧй доктор Ленгрен тӧдмалӧма олан ногсӧ челядьяслысь 215 вина юыштны радейтысь бать-мамлысь. 819 челядь пиысь (тайӧ бать-мамлӧн) со кутшӧм дзоньвидзалунъясыс: 145 морт абу тыр вежӧраӧсь, 121 морт — регыд кулӧмаӧсь, 55 — висьӧны чакоткаӧн, 38 — удж вылӧ оз шогмыны, 37 — водзджык чужӧмъяс, 16 — шойӧн чужӧмъяс. Дзоньвидза йӧз на пиысь сюрӧма сӧмын 407 морт, джынсьыс этшаджык.
Ӧти сиктын, миян Коми обласьтын, ӧти нывбаба мунӧма верӧс сайӧ юысь морт сайӧ. Налӧн вӧлӧма вит челядь, — 4-ыс рӧдитчӧм бӧрас регыд кулӧмаӧсь, 10–15 лун мысти. Медбӧръя кагаыс сідз жӧ кулӧма 5 арӧсӧн. Мужикыс тайӧ нывбабаыслӧн, сотчытӧдзыс вина юӧмысла, кулӧма. Сийӧ мунӧма мӧд мужик сайӧ — ютӧм морт сайӧ, ӧні сы бӧрын вӧлӧма 2 челядь, кыкнаныс дзоньвидзаӧсь.
Бать-мам код юра дырйи лоӧм челядь нэм чӧж кежлас лоӧны омӧль дзоньвидзалунаӧсь. Бать-мамыс ас гӧгӧрвотӧмлаыс нэм чӧж кежлас челядьсӧ немортӧ воштӧны. Татшӧм челядьыд унджыкыс овлывлӧ абу тыр тӧлкаӧсь, рӧдимечаӧсь, немӧйӧсь да сідзи водзӧ.
Доктор Липтек видлалӧма 97 челядьӧс юысь бать-мамлысь. На пиысь 83 челядьыс лоӧмаӧсь висьысьяс, урӧдъяс, абу тыр вежӧраӧсь да сідзи водзӧ.
Мый понда нӧ бать-мам юӧмысла челядьыс лоӧны висьысьӧсь? Мыйла налӧн торксьӧ дзоньвидзалуныс? А со мый вӧсна. Винаса спиртыс ӧтлаасьӧ юысь морт вирыскӧд. Вирыскӧд сійӧ сюрӧ зародышӧвӧй клеткаясӧ, кодъяс артмӧны мужскӧй да женскӧй полӧвӧй органъясын (челядь рӧдмӧданінъясын). Сэсся, ӧтлаасьӧм бӧрас (нывбаба да мужик клеткаяс) мам кынӧмын заводитӧ быдмыны морт. Сійӧ зародышӧвӧй клеткаяссӧ спиртыс и висьмӧдӧ (отравляйтӧ). Дерт сэсся дзоньвидза морттӧ оз нин позь виччысьныд. Збыль-ӧ тайӧ, тыдалӧ со мыйысь: босьтам ӧткодь кӧйдыс тусь — ид сюлысь либӧ рудзӧг сюлысь. Ӧткодь кӧйдыссӧ пуктам кык дозйӧ чужтыны. Ӧти дозъяс пондам киськавны спирт сора ваӧн, мӧдас куш сӧстӧм ваӧн. Ӧти дозъяс, кӧні киськалім спирт сора ваӧн, быдмыны пондас омӧля, вынтӧма, регыдӧн бӧр косьмас — кулӧ. Мӧд дозъяс быдмыны кутас бура, дзоньвидзаа. Сідз жӧ и мортыд.
Мамъяс кӧ юӧны, вайӧны челядьыслы лёксӧ кык мында. Ӧти-кӧ, юысь мамъяслӧн кынӧм пытшсяньыс на кагаыслы сюрӧ вирыскӧд спиртыс. Мӧд-кӧ, рӧдитчӧм бӧрас кагасӧ вердӧ морӧс йӧвнас да, йӧлыскӧд сідзжӧ сюрӧ вирсяньыс спиртыс. Тайӧ петкӧдлӧ, позьӧ оз юны винаястӧ нывбабалы-мамъяслы.
Ӧти дзоньвидзалун кутан юкӧд бердса журнал лыддьӧм серти, вина юӧм ӧти дас воӧн Америкаын со мый вӧчӧма:
1. Видзӧма куш деньгаӧн вина вылӧ .... 1 180 млн. шайт.
2. Бӧкысӧн лёктор вӧчӧма .... 1 180 млн. шайт.
3. Висьмӧдӧма-жугӧдӧма .... 300 000 мортӧс.
4. Лоӧма сетны быдтысян керкаясӧ .... 100 000 челядьӧс.
5. Тюрмаӧ сюрӧмаӧсь .... 150 000 морт.
6. Йӧймӧмаӧсь .... 1000 ~
7. Асьнысӧ асьныс виӧмаӧсь .... 2000 .
8. Вина юӧм вӧсна сотчӧма эмбур (пӧжаръяс дырйи) .... 19,5 млн. ш. дон
9. Виӧмаӧсь .... 1500 мортӧс.
10. Дӧваясӧн кольӧмаӧсь .... 200 000 нывбаба.
11. Бать-мамтӧг челядь кольӧмаӧсь .... 1 000 000 морт.
Тайӧ лыдпасъяссьыс да и став гижӧдъяссьыс тыдалӧ, вина юӧм вӧсна, алкоголизм вӧсна, йӧзыс ньӧжйӧникӧн пыр жебмӧ, омӧльтчӧ да чинӧ.
Гижӧдбӧр
Тайӧ став висьталӧмсьыс ми аддзам — спирта юанторъяс юӧмысь мортлы бур ньӧти некор оз овлы. Спирта юанторъяс — яда юанторъяс, жугӧдӧны мортлысь вир-яйсӧ, лысьӧмсӧ, мед кӧть и кор да мыйтаӧн кӧть сійӧс юан.
Вина юӧмысь йӧзыд вочасӧн пыр висьмӧны. Чинӧ налӧн уджавны вын-эбӧсыс, (бӧрыннас ньӧти оз пондыны вермыны). Унаӧн кулӧны томӧн, пӧратӧг-кадтӧг. Со мый найӧ мортыдлы вина да мукӧд спирта юанторъястӧ юӧмыд. Нӧшта на уна лёктор вайӧ вина юӧмыд, кор юӧны быдӧн, кызвын йӧзыс. Сэки вина юӧмла став йӧзыслӧн омӧльтчӧ дзоньвидзалуныс. Тшыкӧ дзоньвидзалун быдмысь том войтырлӧн, челядьлӧн. Содӧ, паськалӧ йӧз костын быдсяма лёк вӧчӧмъяс. Та вӧсна жӧ омӧльтчӧ овмӧсыс йӧзыслӧн, да и став государствоыслӧн. Тайӧ ставыс сулалӧ паныд выль олӧмлы, — кутӧ, торкалӧ стрӧитны выль нога, дзоньвидзалуна, мича гажа олӧмсӧ уджалысь йӧзыслы.
Кор нӧ дзикӧдз бырас тайӧ нэмӧвӧйя лёкыс, тайӧ лёк, важ, зывӧк олӧмыс — вина юӧмыс йӧз костсьыс? Кор нӧ йӧзыс бертыштасны вужсяньыс вина юӧмсӧ, ӧнія сійӧн лечитчӧм пыддиыс, сылысь гаж корсьӧм пыддиыс? Кор нӧ вермас лоны тайӧ выль нога, дзоньвидзалуна, прамӧй гажа олӧмыс? Дыр-ӧ оз быр вина юӧмыс?
Тӧдны тайӧс абу сьӧкыд: вина юӧм бырӧ сэк, кор бырӧ йӧз костысь лёк олӧмыс, коді вӧтлӧ уджалысь йӧзсӧ винасӧ юны, кӧр уджалысь йӧзыс аддзасны бурджык гаж да шог пальӧдантор, вина юӧм пыдди. Ӧні уджалысь йӧз вина юӧмлы ёна на отсалӧ пемыдлуныс да сьӧкыд олӧмыс, став олӧм сямыс.
Мыйла фабрик-заводса уджалысь йӧз шойччан лунъясӧ клубъясӧ пыдди мунӧны пивнӧйӧ?
Мыйла крестьяна праздник лунъясӧ нардомъясӧ пыдди да лыддьысян керкаясӧ пыдди мунӧны юыштны суседыс ордӧ, либӧ кабакӧ, либӧ самӧкур пуысь ордӧ?
Уджалысь йӧзыд да крестьянаыд ӧні оз на кужны бурджыка колльӧдны ассьыныс шойччан кадсӧ, оз на кужны корсьны аслыныс выль нога ӧлӧмыслысь гажъяссӧ. Чорыда на кутӧ ас кабырнас важ олӧм сямыс, пемыдлуныс, — оз вермыны некыдз мездысьны. Татысь оз позь мыждыны уджалысь йӧзӧс, колӧ жалитны найӧс сыысь. Тайӧ ӧд ставыс коли миянлы важдырся нартитана олӧмысь. Мыйдыра ӧд найӧс нартитісны озыр йӧзыд, — эз лэдзлыны найӧс мӧвпыштнысӧ кад вӧснаыс. Вина юӧм кындзи некутшӧм гаж уджалысь йӧз эз аддзывны. Сэтшӧм олӧм бӧрад дерт сэсся друг он вермы вежны олӧм сямтӧ.
Мед бырӧдны йӧз костысь вина юӧм, водзвылас колӧ кыпӧдны йӧзыслысь сюсьлунсӧ, пальӧдны налысь вежӧрсӧ, велӧдны найӧс, мед эськӧ найӧ асьныс аддзисны лёксӧ вина юӧмысь да велӧдчӧм помысь бурсӧ. Сэк уджалысь йӧзыд асьныс казяласны выль ног олӧмыслысь бурсӧ да шыбитасны важ колясъяссӧ.
Мӧд отсасьысь вина юӧмлы — сьӧкыд олӧм ног да олӧм сям. Видзӧдлам, кыдзи олӧ крестьяниныд. Лун и вой во гӧгӧр сійӧ сьӧкыда уджалӧ, мырсьӧ ас овмӧс бердас ныр вылас усьтӧдзыс. Сійӧ весиг прамӧй кынӧмпӧт оз аддзыв, олӧ пемыдіник лёк керкаын, велӧдчытӧм. Оз сюрлы бурджык шойччан кад сылы. Дерт сэтшӧм пемыда олігад, сьӧкыда уджалігад да нэмтӧ тырмытӧм вӧснаыд рад лоан, бура шойччӧм пыдди, вунӧдлыны ассьыд шогтӧ вина сулея дорын, вунӧдны став тырмытӧмсӧ, став сьӧкыд уджсӧ.
Дерт эськӧ крестьяниныд эз мун вина юны, а муніс эськӧ шойччан кадас нига-газет лыддьыны, вӧлі кӧ сылӧн олӧмыс кокниджык, этшаджык кӧ позьӧ вӧлі сылы уджавны кынӧмпӧт вӧснаыс да унджык кӧ вӧлі кольӧ сылы шойччан кадыс.
Медым бырӧдны вина юӧм, колӧ вермасьны со кутшӧм туйясӧн: колӧ кыпӧдны йӧзӧс велӧдан уджӧ да паськӧдны, восьтавны йӧз пиас унджык школаяс, лыддьысян керкаяс, гӧрд лыддьысян пельӧсъяс, нардомъяс, больничаяс, сідзи водзӧ. Сэсся быд ногӧн зільны кокньӧдны уджалысь йӧзлысь да крестьяналысь олӧмсӧ, кыпӧдны став овмӧссӧ государствоыслысь, йӧзыслысь и.
Бурджык, долыдджык, гажаджык, кокньыдджык олӧм, выль нога олӧм сям, вӧтлас, помалас йӧз костысь вина юӧмлысь гаж.
Колӧ дерт йӧзсӧ велӧдны, мед найӧ кутасны кужны уджсӧ лӧсьӧдны кокниджыка да унджык вӧчны. Кымын ӧд бурджык овмӧс, сымын этшаджык сьӧкыд удж да унджык шойччан кад. Кымын унджык пӧра сюрӧ велӧдчыны, сымын гажаджык, кокниджык олӧм, этшаджык юӧмӧн — шог пальӧдӧм.
Медъёна колӧ видзны дзоньвидзалун том йӧзлысь, челядьлысь, — колӧ ӧлӧдны найӧс вина юӧмысь. Ӧні миян том йӧз пиас тшӧтш ёна паськалӧма вина юӧмыд.
Доктор Коровин лыддьӧм серти Мӧскуа губерняын 18 134 морт велӧдчысь детинка пиысь (первой ступеньын) — 12 152 мортыс юӧны, либӧ юлӧмаӧсь нин вина да мукӧд спирта юанторъяс. Сэн жӧ велӧдчысь 10 404 нывкаяс пиысь — сідз жӧ юӧны вина.
Миян Коми обласьтын том йӧз пиын вина юӧмыд нӧшта на унджык. Вина юӧмкӧд миян челядьыд тӧдмасьӧны 10 арӧсӧдз на. Унаӧн сэтшӧм челядьыд коддзылӧмаӧсь нин садьтӧм кодӧдз. Став том йӧзыс нин тӧдӧны кӧрсӧ самӧкурыслысь, виналысь и. Быдмысь, нэр вир-яйтӧ том йӧзыдлысь вина юӧмыд ещӧ ёнджыка да ӧдйӧджык жугӧдӧ.
Челядь вина юӧмкӧд колӧ став вынтӧ пуктӧмӧн вермасьны. Дерт тайӧ уджӧ медводз колӧ босьтчыны бать-мамыслы.
Мед видзны челядьӧс вина юӧмӧ велалӧмысь, бать-мамлы аслыныс оз ков петкӧдлыны челядь водзас вина юӧмсӧ, оз ков лэдзны найӧс вина юанінъясӧ. Челядьыд ӧд велалӧны быд лёксӧ вӧчны гырысьяслысь, бать-мамлысь и. Колӧ сетны челядьлы сэтшӧм гаж, мед эськӧ найӧ оз велавны лёк вылас.
Тайӧ уджын зэв ыджыд отсӧг вермас сетны школа да мукӧд йӧзлысь вежӧр кыпӧдан удж нуӧданінъяс: комсомол, нывбабаяслӧн организация, пионер чукӧр и сідзи водзӧ. Тайӧ организацияяс отсӧгӧн колӧ лӧсьӧдны челядьлы да том йӧзлы быдсяма выльнога ворсанторъяс, ывла вылын вӧчавны бура шойччан лунъяс, праздникъяс, спектакъяс, коми рытъяс — сьылӧмӧн, ворсӧмӧн, гӧрд войпукъяс, да мукӧд выль нога мича гажъяс. Татшӧм уджсӧ колӧ нуӧдны быд сиктын, быд грездын и. Кужан кӧ чукӧртны том йӧзӧс, челядьӧс тайӧ удж дінас, найӧ регыд вунӧдасны, лёк-зывӧк важ гажъястӧ, налӧн ӧдйӧ пондас кыптыны вежӧрыс, лоӧны ёна дзоньвидзаӧсь. Гӧгӧрвоасны кӧ, мӧдысь найӧ оз нин сюрӧдчыны самӧкур да вина гаж улад. Сійӧ гажтӧгыс найӧ пондасны кужны корсьны аслыныс бур выль нога гажъяс.
Вина юӧмкӧд вермасигӧн тайӧ удж дінас медводз ковмас кутчысьны. Вермасьны эм и со кутшӧм туйяс.
Вина пуӧмысь дугдӧм могысь колӧ судитны вина пуысьяссӧ да вина вузалысьяссӧ. Шуасны, мыйла лэдзисны, сідз кӧ, винасӧ? — Ми шуам налы: винатӧ лэдзисны регыд кежлӧ. Самӧкуртӧ пуӧмысь да гусьӧн винатӧ вузавлӧмысь дерт колӧ судитны. Вермасьны сэтшӧм йӧзыскӧд колӧ ӧтвылысь став йӧзыслы тшӧтш.
Пыр дугдывтӧг юысь йӧзсӧ колӧ став йӧзыслы видны, оз ков лэдзны сійӧс мирскӧй удж вылӧ бӧрйысьны, — колӧ вермасьны сэтшӧм йӧзыскӧд бурӧн и лёкӧн. Лёкторъяссӧ вӧчӧмысь ньӧти оз ков милуйтны, колӧ чорыда, жалиттӧг найӧс судитны.
Колӧ шуны: тайӧ став удж нуӧдӧмнад, вермасьӧмнад ми ог на вермӧ дзикӧдз бырӧдны йӧз пиысь вина юӧмсӧ.
Медыджыд уджыс ӧні вина юӧмкӧд вермасигӧн: кыпӧдны вежӧрсӧ став йӧзыслысь. Сы могысь колӧ паськыдджыка йӧз пиас разӧдны дзоньвидзалун видзӧм вӧсна сёрнияс, лыддьысян керкаясын, школаясын, гӧрд пельӧсъясын да сідзи водзӧ. Унджык восьтавны школаяс, лыддьысян керкаяс, быд сиктъясӧ. Став Коми му пасьталаыс разӧдны нигаяс дзоньвидзалун кутӧм йылысь. Тайӧ удж дінас колӧ кутчысьны быд гӧгӧрвоана мортлы, а медводз — докторъяслы, пельшӧръяслы, бабкаяслы, учительяслы, комсомол чукӧрлы, делегаткаяслы да сідз водзӧ.